index Zee-ezel
etymologie Zee-ezel

een haarscherpe foto

Wat betekent haar- in haarscherp?

Dit zijn drie versterkende bijvoeglijke naamwoorden:

messcherp
vlijmscherp
haarscherp

Ze betekenen ‘heel scherp’, maar zijn niet zonder meer uitwisselbaar. Een foto die heel scherp is, noem je niet messcherp of vlijmscherp, maar haarscherp.

Messcherp betekent letterlijk ‘zo scherp als een mes’.
Vlijmscherp betekent letterlijk ‘zo scherp als een vlijm’ (een vlijm is een scherp mesje).
Betekent haarscherp dan letterlijk ‘zo scherp als een haar’?

Volgens het Chronologisch woordenboek komt ons woord haarscherp uit het Duits. Duits haarscharf is al geattesteerd in de 18e eeuw¹ en de oudste attestaties van Nederlands haarscherp hebben inderdaad een Duitse connectie. In de oudste attestatie, uit 1834, in een vertaling van een Duitstalige brief, wordt het in figuurlijke zin gebruikt: het heeft daar geen betrekking op een mes o.i.d., maar betekent ‘onmiskenbaar; heel precies’ (de betekenisontwikkeling van de letterlijke betekenis ‘zeer scherp’ naar de overdrachtelijke betekenis ‘heel precies’ had zich ten tijde van de ontlening al in het Duits voltrokken).

[…] Cypselus comatus TEMM. [een vogelsoort], van Sumatra, behoort ook door zijnen geheelen vorm, haarscherp tot hetzelfde geslacht.
(J.A. Susanna, Levensschets van Hendrik Boie, 1834)

Uit de lade eener kast haalde hij een mes, beproefde deszelfs snede en zeide: „het is haarscherp!” en stak het bij zich.
(Nederlandsch museum; in een vert. v.e. verhaal v.e. anonieme, buitenlandse schrijver, 1843)

Wat echter nu te doen? – den wolf doodsteken? Dat was gemakkelijk genoeg, want Ben droeg een haarscherp jagtmes in den gordel.
(F. Gerstäcker, Uit twee wereld deelen, “Naar het Duitsch”, 1854)

[…] en nu met schaar of bistouri, het vereenigend bindweefsel haarscherp aan het gezwel doorsnijde.
(Carl Emmert, Leerboek der heelkunde, “Uit het Hoogduitsch”, 1857)

Wij onderscheidden de andere, nader bij deze wereldstad der oudheid gelegene pyramidengroepen van Aboefir, Sakkarah en Daschoer, insgelijks grenssteenen der woestijn, die zich overal bijna haarscherp van het groene land van den overstroomingskring afscheidt.
(J.J.A. Goeverneur, De huisvriend; in ‘Een dag bij de pyramiden’, “naar Moritz Busch”, 1859)

Dit zeggende, plaatste de krankzinnige zich met den rug tegen den muur en sneed zich met den haarscherpen kling […]
(12-11-1869, Leidsch Dagblad)

[…] eene snelle snede met een haarscherp geslepen mes is minder pijnlijk […]
(Handboek der algemeene en bijzondere heelkunde, “Uit het Hoogduitsch vertaald”, 1871)

Ook papa Keffenbrink haalde zijn verroesten degen uit een hoek, sleep hem haarscherp en spoedde zich naar de residentie.
(06-02-1876, Het nieuws van den dag)

Het eerste deel van haarscharf is het zelfstandig naamwoord Haar ‘hoofdhaar’. In het DWB, de tegenhanger van ons WNT, wordt haarscharf zo verklaard: ‘sehr scharf, so dasz spitze oder schneide die feinheit eines haares haben’. Michiel de Vaan over haarscherp: “Het moet qua betekenisopbouw worden opgevat als ‘met een snede zo dun als een haar’ (dus niet: ‘zo scherp als een haar’) […].”

Uit de letterlijke betekenis ‘heel scherp’ heeft zich de figuurlijke betekenis ‘heel precies, heel gedetailleerd’ ontwikkeld. Bij deze betekenis hoort de haarscherpe foto.

Een enkele potloodkrabbel kan dikwijls een gezicht beter karakteriseeren dan een haarscherpe kiek [= foto].
(12-07-1924, Leidsch Dagblad)

Tegenwoordig wordt ‘een haarscherp mes’ of ‘een haarscherpe bijl’ bijna niet meer gezegd. In plaats daarvan zeggen we ‘vlijmscherp’.

1 Kluge.
2 Zie o.a. Kluge.

Referenties
Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Zie aanvulling bij haarIV.
Jacob & Wilhelm Grimm, Deutsches Wörterbuch (DWB).
Nicoline van der Sijs, Chronologisch woordenboek, 2001.
Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 25. Auflage, 2011. Zie haarscharf.
Neerlandistiek.nl: Michiel de Vaan, Addenda EWN, 1 december 2016: Etymologie: haar.

Etymologiebank: naar het lemma haarscherp op Etymologiebank.nl.
Zee-ezel 723: wat betekent vlijm in vlijmscherp?
Naar alle vragen aan Zee-ezel.

Geplaatst op 25 oktober 2012, het laatst gewijzigd op 7 december 2016.

© Zee-ezel 2012-2016